Ewangelikalizm w Polsce

Fragment pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. dra hab. Tadeusza J. Zielińskiego.

Istota ewangelikalizmu, jego początki i rozwój

Jak to określił w swoje książce dotyczącej współczesnej teologii chrześcijańskiej David L. Smith: ,,ewangelikalni [chrześcijanie] to [przedstawiciele chrześcijańskiego] fundamentalizmu[1] ze stopniami doktorów”[2]. Najprościej jednak rzecz ujmując ewangelikalizm jest ponad wyznaniowym, protestanckim ruchem religijnym, charakteryzującym się określonym typem pobożności i teologii, którego początków należy doszukiwać się w przełomie wieków XVII i XVIII. Ważną dla zrozumienia istoty i odrębności niniejszego ruchu jest etymologia słowa ewangelikalny. Jak podaje Encyklopedia Religii ,,nazwa ewangelikalny, pochodząca od angielskiego evangelical nawiązuje do pojęcia Ewangelii. Identyczną etymologię mają pojęcia >>ewangelicki<< (np. niem. Evangelisch) – tradycyjne określenie Kościołów wywodzących się z reformacji XVI w., oraz >>ewangeliczny<< – synonim zgodności z nauką i etosem propagowanymi przez Bibl. Ewangelie, a szerzej Nowy Testament (np. wartości ewangeliczne)”[3]. Fakt zgodności etymologicznej między określeniami ewangelicki, ewangeliczny i ewangelikalny nie warunkuje jednakże zgodności pod względem znaczeniowym, stąd też ewangelikalizm rozumieć należy jako odrębny i specyficzny nurt w łonie protestantyzmu.

U podstaw ewangelikalizmu leży chęć powrotu do idei kościoła pierwotnego jak również głębokie pragnienie odnowy religijnej, która miała miejsce chociażby w średniowieczu w ramach szeroko pojętego monastycyzmu[4], czy ruchów typu waldensi[5] lub husyci[6]. Swoje teologiczne podstawy czerpie przede wszystkim z tzw. ortodoksji kalwińskiej, purytanizmu[7] (J. Owen), pietyzmu[8] (Ph. Spener) i  metodyzmu[9] (J. Wesley). Wielkie znaczenie w formowaniu określonych i silnie akcentowanych paradygmatów wiary, a co za tym idzie specyficznego stylu pobożności, miały  wydarzenia w krajach anglosaskich, które powszechnie nazywa się Przebudzeniami[10] czy Wielkimi Przebudzeniami. Cechami charakterystycznymi dla takich wydarzeń były: głoszenie przesłania biblijnego w przepełniony emocjami i dynamizmem sposób najczęściej w miejscach publicznych (często poza obiektami sakralnymi), wzywanie słuchających do całkowitej zmiany swojego życia poprzez wyraźny akt nawrócenia, rezygnacje z używek i z różnych form stylu życia prowadzonego przed nawróceniem, poddanie swojego życia w wierze Jezusowi, organizowanie się w grupy kościelne w celu wspólnego czytania Biblii i modlitwy, oraz poprzez zaangażowanie w działania społeczne mające na celu reformę moralną. Ewangelikalizm w ten sposób nabrał wyjątkowego charakteru zdeterminowanego na ciągłą ewangelizację, zakładanie nowych wspólnot i głębokie, świadome uczestnictwo w życiu społecznym i politycznym.

Z racji tego, że ewangelikalizm jest szerokim ruchem, którego nie dało się nigdy przyporządkować jedynie określonym wyznaniom chrześcijańskiego protestantyzmu, jego wpływ można zauważyć zarówno w anglikalinizmie[11], reformowanym ewangelicyzmie[12], baptyzmie[13], w wielu wspólnotach luterańskich, w amerykańskich Kościołach Episkopalnych czy w metodyzmie. Grupy ewangelikalne zaczęły również zrzeszać się w większe wspólnoty tworząc denominacje czy zrzeszenia kościelne z jasnym wyróżnikiem evangelical. Wystarczy tutaj wspomnieć amerykańskie grupy takie jak: American Baptist Evangelical, Evangelical Friends Alliance, Wisconsin Evangelical Lutheran Synod.

Kolejną szczególną właściwością ewangelikalizmu jest jego umiejętność do wywierania wpływu w poprzek wszelkim różnicom zarówno kulturowym jak i wyznaniowym. Jednym z dowodów tej właściwości jest powstały w połowie wieku XIX tzw. ruch świętości (z ang. holiness movement), będący również platformą narodzin na początku następnego stulecia ruchu zielonoświątkowego[14]. Mimo tego, że początkowo ruch świętości zataczał kręgi jedynie wśród białej protestanckiej ludności, jednak szybko otworzył się również na afroamerykanów, docierając i rozwijając się niezwykle szybko w krajach Ameryki Łacińskiej, Ameryki Południowej,  Afryki czy Azji Pd. – Wsch. Bardziej przekonującym dowodem być może jednak jest to, że również w rzymskim katolicyzmie pojawiają się grupy bezpośrednio sięgające do ewangelikalizmu, zwłaszcza wspólnoty o charakterze charyzmatycznym.

Jak to już zostało wspomniane jedną z przebijających się wartości ruchu ewangelikalnego jest bardzo silne podkreślanie ważnej roli jaką chrześcijanie powinni spełniać w społeczeństwie. Tutaj przedstawicielami mogą być takie postacie jak brytyjski parlamentarzysta W. Wilberforce, za którego to przewodnictwem w pierwszej połowie XIX wieku zniesiono niewolnictwo w całym Imperium, czy A. Shaftesbury – długoletni przedstawiciel walki o poprawę warunków pracy dla kobiet i nieletnich w Anglii. Należy również w tym miejscu wspomnieć o wpływie jaki na reformę socjalną i więziennictwo miała również Armia Zbawienia.

Z drugiej strony będąc wiernym własnym konserwatywnym założeniom teologicznym ewangelikaliści bardzo często stawali w opozycji do różnych zjawisk kulturowych, wypływających najczęściej z idei oświeceniowych, takich jak: darwinizm, emancypacja kobiet, liberalna teologia, metody krytyki naukowej Biblii. W tym momencie można mówić o innej cesze charakterystycznej dla ewangelikalizmu, a mianowicie o separacjonizmie, tj. oddzieleniu od powszechnie przyjmowanych głównych nurtów w myśleniu i interpretowaniu rzeczywistości. W ujęciu ewangelikalnym Biblia ma wciąż autorytet literalny.

Idee te niezmienne towarzyszą ewangelikalizmowi, zwłaszcza temu narosłemu w kulturze anglosaskiej, również po kolejnych dwóch wojnach światowych. Jasne określenie się w pozycji nie akceptującej wielu kulturowych mechanizmów i zachowań jest i przez dzisiejszych przedstawicieli tzw. neoewangelikalizmu silnie akcentowane.

Obecnie trudno jest oszacować konkretnie ilość chrześcijan, których teologia i pobożność zawierają się w tym czym ewangelikalizm jest. Jest to o tyle trudne gdyż ruch ten nie ma żadnej określonej struktury i funkcjonuje raczej jako sposób myślenia i chrześcijańskiego wyznania, dlatego jego przedstawicieli można dzisiaj spotkać w różnych wyznaniach, a ich możliwa liczba sięga zapewne kilkuset milionów.

Podstawy dogmatyczne i etyczne ewangelikalizmu

U podstaw teologii ewangelikalnej leży podstawowe założenie, które zresztą jest tożsame z założeniem reformacyjnym, że najwyższym autorytetem w sprawach wiary, tj. podstawy do której chrześcijanie powinni się odwoływać jest objawienie Boga w Jezusie Chrystusie zawarte w Piśmie Świętym Starego i Nowego Testamentu. W publikacji Evangelical Truth Johna Stotta, znanego i cenionego autorytetu w kręgach ewangelikalnych, cytującego Evangelical Afirmations odnaleźć można charakterystyczne stwierdzenie i przekonanie ewangelikalne dotyczące Biblii: ,,Stwierdzamy całkowitą prawdziwość oraz pełen i ostateczny autorytet Starego i Nowego Testamentu, będącego spisany Słowem Boga. Odpowiednią odpowiedzią wobec tego stwierdzenia jest pokorna zgoda i posłuszeństwo. Ewangelikalni [red. Chrześcijanie] uważają Biblię za Boże Słowo, dlatego jest ono wystarczające i godne wiary”[15]. Z tego też powodu Chrześcijanie powinni dokładać wszelkich starań w celu praktycznego urzeczywistniania biblijnego orędzia w swoim życiu, a czytanie i studiowanie tekstów biblijnych winno stać niejako codziennym nawykiem, w związku z przekonaniem iż obcowanie z Bożym Słowem równoznaczne jest z obcowaniem z samym Bogiem. Podkreślenie natchnienia Biblii przez osobę Ducha Świętego przy udziale w zapisie również ludzkiego pierwiastka jednocześnie pokazuje ogólnie przyjęte stanowisko ewangelikalnych środowisk co do idei natchnienia, odróżniając również w ten sposób ten nurt chrześcijański od pokrewnego konserwatywnego nurtu zwanego fundamentalizmem, co bardzo dobrze zauważa wyżej wspomniany John Stott, pisząc: ,,Mówiąc, że >>Biblia jest Słowem Bożym<< mówimy prawdę, ale niebezpieczną połowę prawdy. Może to być nawet herezją dla fundamentalistów (Bóg dyktuje mechanicznie), ale musimy dodać, że Biblia jest Słowem Bożym [red.] spisanym słowami ludzi. Biblia jest na równi Słowem Boga i Słowem człowieka. Jest to podwójne autorstwo Biblii”[16].

Idąc za Biblijnym poselstwem, chrystocentrycznym i trynitarnym wyznaniem wiary pierwszych soborów ekumenicznych czy reformacyjnym wezwaniem ,,tylko łaska, tylko wiara, tylko Chrystus”, ruch ewangelikalny wyznaje wiarę w Chrystusa jako Boga przychodzącego w ciele, którego akt zbawczy w stosunku do człowieka urzeczywistnia się w wydarzeniu paschalnym i zmartwychwstaniu. Taką deklarację można odnaleźć chociażby na stronie internetowej polskiego Aliansu Ewangelicznego, ponad denominacyjnej organizacji  zrzeszającej obecnie 11 kościołów i 15 różnych organizacji parakościelnych o charakterze ewangelikalnym w Polsce: ,,Wierzymy w jednego Boga, odwiecznie istniejącego w trzech osobach: Ojca, Syna i Ducha Świętego, w Pana naszego, Jezusa Chrystusa, Boga objawionego w ciele, w Jego narodzenie z Dziewicy, w Jego bezgrzeszne ludzkie życie, w Jego boskie cuda, w Jego odkupieńczą śmierć, w Jego cielesne zmartwychwstanie, w Jego osobisty powrót w mocy i chwale”[17].  Wiara chrześcijańska zgodnie z takim wyznaniem jest wiarą w ukrzyżowanego Chrystusa. W tej wierze  człowiek jest powołany by żyć, umrzeć, by służyć Bogu i innym. Wiara ta łączy się z ideą łaski, która jest kluczem do zbawienia i codziennego życia człowieka. Najlepiej tą ideę oddaje biblijny autor Paweł pisząc w Liście do Efezjan rozdziale drugim, w wersetach od ósmego do dziesiątego: ,,Albowiem łaską zbawieni jesteście przez wiarę, i to nie z was. Boży to dar. Nie z uczynków, aby się kto nie chlubił. Jego dziełem jesteśmy, stworzeni w Chrystusie Jezusie do dobrych uczynków, do których przeznaczył nas Bóg, abyśmy w nich chodzili”[18].

Czytając powyższe paradygmaty czytelnik może odnieść słuszne wrażenie, że ruch ewangelikalny jest w rzeczywistości ruchem, którego przekonania nakładają się na na główne postulaty reformacyjne. Ewangelikalizm jednak posiada również bardzo charakterystyczne dla siebie wyróżniki, a jednym z nich jest nauka o nawróceniu, związana z osobistym przeżyciem przebaczenia grzechów i odrodzenia grzesznej natury. Twierdzenia ,,osobiste” i ,,odrodzenie” mają podkreślać prawdę o głębokim indywidualnym znaczeniu chrześcijańskiego nawrócenia, które poza aktem woli człowieka jest również ponad naturalnym działaniem samego Boga, przekonującego człowieka o jego grzesznej postawie względem Stwórcy, który przychodzi w momencie przyznania się człowieka do tej postawy z darem nowego życia.  John T. M. McNeill opisując te zjawisko odwołuje się do wielkich postaci, będących pionierami ewangelikalizmu. Wspominając dziennikarskie zapiski George Whitfielda, metodystycznego kaznodzieje cytuje: ,,Co za radość, radość nie wysłowiona, radość pełna chwały, napełniła moją duszę, kiedy ciężar grzechów odszedł,  i kiedy trwałe poczucie przebaczającej grzechy miłości Boga, i kiedy pełne potwierdzenie wiary dokonało się nad moją strapioną duszą”[19].  Doświadczenie nawrócenia, jako realnego spotkania się Boga z człowiekiem w zbawczym dziele Chrystusa, musi przynieść konkretną zmianę sposobu myślenia i postępowania. Stąd też wynika jasno określona etyka postępowania, odwołująca się do naśladowania Jezusa Chrystusa i zaleceń biblijnych.

Warto zwrócić uwagę, że te podstawowe kwestie, będące esencją ewangelikalizmu, wcale nie przekreślają możliwości istnienia różnych stanowisk, dotyczących mniej istotnych teologicznych prawd. Ponad konfesyjność tego ruchu sprawia, że nikt na siłę nie wymaga żadnej formy uniformizmu teologicznego i pobożnościowego. Sprawy drugorzędne pod względem dogmatycznym i praktyki życia chrześcijańskiej pozostają w gestii danych wyznań, pojedynczych zborów i indywidualnych przekonań człowieka wierzącego. Powszechnym polem dyskusji, w której nie istnieje jednolite stanowisko są poglądy dotyczące eklezjologii, sakramentów w Kościele, jego ustroju[20], urzędów kościelnych[21], chrztu[22], wieczerzy Pańskiej[23], działania Ducha Świętego[24]. 

Działalność i organizacja ruchu ewangelikalnego

Podstawowym zaangażowaniem członków wspólnot ewangelikalnych jest uczestnictwo w zwiastowaniu Słowa Bożego we wszelakiej możliwej formie. Oczywiście łączy się to z ideą osobistej kontemplacji na tekstem biblijnym oraz ze wspólnym spotykaniem się z członkami wspólnoty w celu pogłębionego studium. Podobna zachęta w celu rozwoju swojego indywidualnego życia religijnego dotyczy praktykowania modlitwy zarówno w wymiarze osobistym jak i wspólnotowym. Ważną rolę w przeżywaniu swojej religijności spełnia różnego rodzaju literatura pobożnościowa, bardzo często drukowana w ogromnych ilościach egzemplarzy. Ważnym elementem spotkań grup ewangelikalnych jest również muzyka religijna, rozumiana tu jako sposób wyrażania swojej wiary i forma modlitwy.

Ruch ewangelikalny, podkreślając znaczenie Biblii jako fundamentalnego autorytetu wiary, dbał zawsze o prawidłową edukacje swoich wiernych, ludzi bardziej zaangażowanych czy przyszłych duchownych poprzez organizowanie nauczania na każdym szczeblu. Rolę uczelni wyższych przeważnie pełnią seminaria teologiczne.

Obok zgromadzeń całej wspólnoty lub mniejszych formach spotkań chrześcijanie ewangelikalni z racji silnego poczucia misyjności starają się dbać o częstą organizację spotkań skierowanych głównie dla osób niewierzących, dostosowując przekaz i formę spotkania tak by osoby takie mogły zostać skonfrontowane z przesłaniem biblijnym dotyczącym człowieka i Boga zawartym w Biblii, a w konsekwencji by mogły doświadczyć religijnego odrodzenia.

Z racji różnych przyczyn czy to historycznych, czy nawet teologicznych nie istnieje jedna ewangelikalna struktura, w skład której zrzeszają się dane grupy, co nie wyklucza szerokiej współpracy między danymi kościołami opartej na przeświadczeniu iż chrześcijanie stanowią jeden wspólnym i niepodzielny kościół Jezusa Chrystusa, bez względu na przyjętą nazwę własną. Stąd też  powstają międzywyznaniowe organizacje, fundacje czy misje chrześcijańskie skupione zwłaszcza na tłumaczeniu Biblii i komunikowaniu jej przekazu na określonym polu chrześcijańskiej służby. Przykładami, mającymi zwiększyć wpływ środowisk ewangelikalnych w społeczeństwach, są Alians Ewangelikalny (Londym 1946) lub działający globalnie Światowy Alians Ewangelikalny (1951). Warto podkreślić, że ewangelikalizm jako taki nie bierze w całości czynnego udziału w tzw. dialogu ekumenicznym, choć w tym punkcie jest to w rzeczywistości zależne od stanowiska każdej poszczególnej konfesji ewangelikalnej. Najbardziej znanymi i co ciekawe przeważnie zorientowanymi na pracę z młodymi ludźmi organizacjami o charakterze ewangelikalnym są min: Youth for Christ, Campus Crusade for Christ, Navigators, International Fellowship of Evangelical Students.

Ewangelikalizm w Polsce do roku 1989

Mimo faktu, że ewangelikalizm w postaci migrujących na ziemię Polski grup anabaptystycznych (osiedlają się przede wszystkim na Żuławach), pojawia się juz w czasach Reformacji, a w wieku XVII na terenie Śląska powstają wspólnoty pietystyczne to jednak jego prawdziwy rozwój następuje dopiero na przełomie wieków XIX i XX. W roku 1989, roku zmian ustrojowych w Polsce istnieje 15 zarejestrowanych związków wyznaniowych, które można zaklasyfikować jako reprezentantów idei ewangelikalnych.

Pierwszymi historycznie grupami z pośród tej piętnastki są baptyści,  istniejący dzisiaj pod nazwą: Kościół Chrześcijan Baptystów w RP. Początki tego ruchu sięgają drugiej połowy wieku XIX, kiedy to za sprawą Gotfryda Fryderyka Alfa w Adamowie koło Pułtuska z grupy uczestników tzw. ,,godzin biblijnych”, mimo sprzeciwów ze strony władz carskich, powstaje pierwszych zbór baptystyczny[25].  Jak pisze Henryk Ryszard Tomaszewski: ,,Z każdym rokiem rosła liczba nowych członków i sympatyków tej społeczności. Represje ze strony władz cywilnych i kościelnych nie zahamowały tego rozwoju. Baptyści rozpowszechnili znaczne ilości Biblii, Nowych Testamentów, książek broszur i traktatów o treści religijnej w języku polskim i niemieckim.”[26] Zyskujący zwolenników, zwłaszcza na wschodnich terenach polski, baptyści, polsko i niemieckojęzyczni, w okresie dwudziestolecia międzywojennego postanowili zjednoczyć swoje szeregi i w 1937 roku chcą zalegalizować związek religijny pod nazwą Kościół Ewangeliczno-Baptystyczny, co jednak im się nie udaje na wskutek braku pozytywnego rozpatrzenia ze strony państwa Polskiego. Tuż po wojnie, mimo dotkliwego pomniejszenia, na wskutek działań wojennych, liczby wyznawców, kościół otrzymuje legalizację. W czerwcu roku 1995 kościół otrzymuje oddzielną Ustawę regulującą jego sytuację prawną w Polsce.

Od pierwszej wojny światowej istnieje również w Polsce nawiązujący do myśli reformacji  i odnowy religijnej w XVIII na łonie kościoła anglikańskiego, ruch metodystyczny. ,,Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości, możliwa stała się charytatywno-duszpasterska działalność Południowego Episkopalnego Kościoła Metodystycznego. Przyczyniła się ona do powstania polskiego Kościoła metodystycznego.”[27]

Ciekawą konfigurację do roku 1987 pięciu różnych grup ewangelikalnych tworzył, ustanowiony pod naciskiem władz komunistycznych Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Jak tłumaczy to Zbigniew Pasek, opisujący to zjawisku z punktu widzenia historyka: ,,Marksizm głosił, że w miarę rozwoju świadomości społecznej nastąpi programowy zanik religii. Stąd komunistyczni urzędnicy aby >>poprawić<< statystykę skłonili w latach 1947-1953 podobne, ich zdaniem, doktrynalnie Kościoły do połączenia w federację (w sowieckiej Rosji w roku 1944 utworzono drogą administracyjnego przymusu Ogólnozwiązkową Radę Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów).”[28]

Federacja ta zrzeszająca: Kościół Wolnych Chrześcijan, Kościół Chrystusowy, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan i Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w latach osiemdziesiątych zaczęła się kruszyć.

Pierwszym Kościołem, który zdecydował się ją opuścić, w 1981 roku, był Kościół Wolnych Chrześcijan. Początki działalności Wolnych Chrześcijan[29] na terenach Polski związane są bezpośrednio z misyjną pracą Józefa Mrózka na terenach Śląska Cieszyńskiego pod koniec pierwszej dekady XX stulecia. ,,Po wojnie, w roku 1947, powołane zostało do życia Zjednoczenie Wolnych Chrześcijan, obejmujące Zbory Polski południowej oraz Zbór warszawski”.[30]

Rok po wystąpieniu Wolnych Chrześcijan, kolejna grupa ewangelikalna opuszcza ZKE. Jest nią Kościół Chrystusowy[31], który ,,w Polsce ma 80-letnią historię. Stanowi kontynuacją wspólnoty religijnej występującej w Polsce od roku 1921 pod nazwami: Kościół Chrystusowy, Zjednoczenie Kościołów Chrystusowych Wyznania Ewangelicznego, Zjednoczony Kościół Ewangeliczny (ugrupowanie Kościoła Chrystusowego). Amerykańskie i angielskie odpowiedniki tej społeczności to: Church of Christ, Christian Church, Christian Fellowship”.[32]

Największym spośród tych pięciu wyznań był i jest Kościół Zielonoświątkowy, mieszczący się w nurcie charyzmatycznym ewangelikalizmu. Oficjalna strona Kościoła odnosząc się do historii powstania ruchu na ziemiach polskich zamieszcza taką oto notkę: ,,Jeśli chodzi o Polaków, to pierwszymi zielonoświątkowcami zostali niektórzy członkowie Społeczności Chrześcijańskiej, ruchu neopietystycznego w łonie luteranizmu na Śląsku Cieszyńskim. Wykluczenie zielonoświątkowców ze Społeczności Chrześcijańskiej doprowadziło do powstania Związku Stanowczych Chrześcijan, który był pierwszą niezależną wspólnotą zielonoświątkową w Polsce. Związek został zarejestrowany w starostwie w Cieszynie w 1910 roku (15 VII 1910) przez władze austriackie.”[33]

Bliskim temu nurtowi ewangelikalizmu jest bez wątpienia Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, stanowiącym czwarty z Kościołów zrzeszających się w ZKE. Z krótkiej notki[34] zamieszczonej na stronie Aliansu Ewangelicznego można dowiedzieć się że: ,,do oficjalnego powołania Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej doszło w maju 1929 roku na zjeździe międzyzborowym w Starej Czołnicy koło Łucka”[35].

Ostatnią z grup tworzących ZKE jest Kościół Ewangelicznych Chrześcijan, który swoimi korzeniami sięga tzw. ruchu ożywienia religijnego XIX wiecznej Rosjii. ,,W wyniku pracy ewangelizacyjnej Józefa Gockiego z Odessy ruch ewangelicznych chrześcijan został przeniesiony z Rosji na Wołyń w 1908 r. Pierwszy zbór (parafia) ewangelicznych chrześcijan w Polsce powstał w Kowlu w 1909 r. W 1920 roku powstał na Wołyniu Związek Ewangelicznych Chrześcijan w Polsce.”[36]

Do znacznie młodszych denominacji, zarejestrowanych jednak jeszcze przed rokiem 1989, należą między innymi  takie  grupy ewangelikalne jak zarejestrowani w części tzw. ,,pięćdziesiątnicy”[37], Związek Braterski ze Szczecinka,[38] Kościół Boży w Chrystusie[39], Stolica Apostolska w Jezusie Chrystusie[40], Ewangeliczna Wspólnota Zielonoświątkowa[41]czy Stowarzyszenie Zborów Chrześcijan. 

Przedstawione w tym rozdziale kościoły, uzyskały rejestrację jeszcze przed upadkiem systemu komunistycznego w Polsce. Wraz z okresem przemian ustrojowych i wprowadzeniem tzw. ustaw majowych w 1989 roku nastąpił okres niosący ze sobą wolność religijną i otwarcie granic kraju na napływ zagranicznych misji chrześcijańskich. Z obliczeń przeprowadzonych przez Zbigniewa Paska wynika, że po roku 1989[42] zostało zarejestrowanych 68 kolejnych wspólnot ewangelikalnych, w których liczba członków, zgodnie z wymogami ustawy, liczyła przynajmniej 100 osób[43].

photo credit: unsplash.com;  John Price

[1] Choć termin fundamentalizm, określający wysiłki tych, którzy postanowili bronić podstaw chrześcijańskich przed zagrożeniami ze strony nowoczesności powstał na początku XX wieku w środowisku północnoamerykańskich protestantów, nawiązywał do tendencji istniejących od samego początku chrześcijaństwa; R. Szczunowski Fundamentalizm w: Encyklopedia Reliii t.4, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 123.

[2]  D.L. Smith, A Handbook of Contemporary Theology, Baker Books, Grand Rapids 1992, s. 58.

[3]  T.J Zieliński, Ewangelikalizm w: Encyklopedia Religii t.1, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 498.

[4] Chrześcijański ruch monastyczny ukształtował sie w ciągu III-IV wieku, przede wszystkim na wschodnich obszarach rzymskiego kręgu cywilizacyjnego (Egipt, Syria, Azja Mniejsza), gdzie chrześcijaństwo było bardziej umocnione w społeczeństwie. Monastycyzm wyrażał tendencję do szukani osobistych związków z Bogiem, realizowaną z radykalną konsekwencją; J. Płoczkowski, Anglikanizm w: Enncyklopedia Religii t.7 red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 126.

[5] Ruch religijno społeczny zainicjowany około 1170 roku w Lyonie, głoszący nauke o dobrowolnym ubóstwie jako ideale życia chrześcijańskiego. Nazwa ruchu pochodzi od nazwiska kupca lyońskiego D. Valdensa, który stał się głosicielem idei dobrowolnego ubóstwa jako jedynej drogi do ewangelicznej doskonałości; K. Karski, Waldensi w: Encyklopedia Religii t.9, red. T. Gadacz i B. Milerski, s. 369.

[6] Ruch społeczno – religijny w XV wieku w Czechach zainicjowany przez J. Husa, który wystąpił z programem moralnej odnowy życia religijnego i walki z z nadużyciami współczesnego Kościoła; P. Kras, Husytyzm w: Encykopedia Religijna t.4, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 479.

[7] Nurt reformacyjny dążący do zmian w kościele angielskim zgodnie z założeniami teologicznymi kalwinizmu; T.J. Zieliński, Purytanizm w: Encyklopedia Religii t.8, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 324.

[8] Ruch odnowy religijnej w protestantyzmie w XVII i XVIII wieku. Także potoczne określenie przebudzeniowego typu pobożności ewangelickiej; M. Hintz, Pietyzm w: Encyklopedia Religii t.8, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa, s. 113.

[9]  Tradycja protestancka wyłoniona z anglikanizmu w XVIII wieku; K. Karski, Metodyzm w Encyklopedia Religii t.6, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 507.

[10] Bardzo często używa się w teologii określenia rewiwalizm – tendencja w protestanyzmie anglosaskim charakteryzująca się dążeniem do odnowy i ożywienia religijnego, czemu towarzyszą manifestacje religijnego entuzjazmu zwłaszcza przy nabożeństwie; Rewiwalizm w: Encyklopedia Religii t.8, red. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 446.

[11] Określenie całokształtu doktryny i praktyki religijnej właściwej wspólnocie chrześcijan uznających duchowe zwierzchnictwo arcybiskupa Cantenbury. Nazwa ogółu Kościołów utożsamiających się z tą dotkryną i praktyką, tworząc Wspólnotę Anglikańską; T.J. Zieliński, Anglikanizm w: Encyklopedia Religii t.1, ed. T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 231.

[12] Jeden z głównych nurtów reformacji, którego organizacyjną postacią był ewangelicko – reformowany Kościół; K. Halański, Reformowany protestantyzm w: Encyklopedia Religii t.8, T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 385.

[13] (Ang. baptist – ,,chrzciciel”) wyznanie protestanckie powstałe w łonie reformacji anglosaskiej; bezpośrednio wywodzi się z purytanizmu jako ruch odnowy państwowego Kościoła Anglii w duchu rygorystycznego kalwinizmu; T.J. Zieliński, Baptzym w: Encyklopedia Religii t.1, T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 476.

[14] Ukształtowany na przełomie XIX i XX wieku ruch chrześcijaństwa odwołujący się do nowotestamentowego przeżycia chrztu Duchem Świętym oraz powszechnością występowania tzw. darów charyzmatycznych; W. Włoch, Ruch Zielonoświątkowy w: Encyklopedia Religii t.9, T. Gadacz i B. Milerski, PWN, Warszawa 2002, s. 483.

[15]  J. Stott, Evangelical Truth, Inter-Varsity Press, Leicester 1999, s. 74 za:  Evangelical Affirmations, ed. K.S. Kantzer, C.F.H. Henry,  Zondervan, 1990, ss. 32,38.

[16]  Tamże, s. 61.

[17]  http://www.aliansewangeliczny.pl/zasady.php, pobrane z dn. 29.02.08.

[18]  Pismo Święte Nowego i Starego Testamentu, Towarzystwo Biblijne w Polsce, Warszawa 2001.

[19]  John T. McNeill, Modern Christian Movements, The Westminister Press, Philadelphia 1954, s. 84.

[20]  Możliwe jest funkcjonowanie kościoła na zasadzie episkopalnej jak i na zasadzie pełnej autonomiczności wspólnot.

[21]  Wspólnoty kościelne w łonie ewangelikalizmu uznają zarówno silnie schierarchizowaną konstrukcję razem z ideą święceń biskupich, jak i zupełnie rezygnują z wyznaczania kogokolwiek na duchownego (pastora) w zborze.

[22]  Chrzczone są zarówno dzieci (np. Metodyści), jaki i osoby wierzące (Baptyści).

[23]  Od konsusubstancjacji (np. Luteranie) po symboliczne znaczenie (np.

[24]  Tu istnieją silne kontrowersje zwłaszcza pomiędzy nurtem pentakostalnym a bardziej tradycyjnie myślącymi chrześicjanami ewangelikalnymi.

[25]  Takim wydarzeniem sankcjonującym ten fakt jest chrzest przez zanurzenie pierwszych dziewięciu osób 28 listopada 1858 roku.

[26]  H.R.Tomaszewski, Wyznania typu ewangeliczno-baptystycznego wchodzące w skład Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w latach 1945-1956, Słowo i Życie, s. 12.

[27]  http://www.metodysci.pl/KEM.html

[28]  Ewangelikalny protestantyzm w Polsce u progu XXI stulecia, red. T.J.Zieliński, Wydawnictwo Credo, Warszawa-Katowice 2004, ss.15-16.

[29]  Często zwane również zborami braterskimi.

[30]  http://www.kwch.pl/?uid=m8bj3g4v3ap9a1gtlqndpd0jr4&ac=o_nas&cz=polska; pobranie z dn.04.03.2008.

[31]  Dziś Kościół ten jako odrębna denominacja istnieje pod nazwą Wspólnoty Kościołów Chrystusowych.

[32]  http://www.chrystusowi.pl/historia.php

[33]  http://kz.pl/index.php?p=17; pobranie z dn. 04.03.2008.

[34]  Niestety kościół nie posiada własnego oficjalnego portalu.

[35]  http://www.aliansewangeliczny.pl/info.php?l=3; pobranie z dn. 05.03.08.

[36]  http://kech.pl/historia.php; pobranie z dn. 05.03.08.

[37]  W 1986 zarejestrowani jako Chrześcijańska Wspólnota Zielonośwątkowa.

[38]  Zarejestrowani w 1987 roku.

[39]  Charyzmatyczne grupy liczące obecnie kilkadziesiąt zborów na terenie Polski zarejestrowane zostały w 1988 roku.

[40]  Zarejestrowanie w 1989 roku.

[41]  Grupy chrześcijan zamieszkujących trzy wsie Beskidu Niskiego (Wola Piotrowa, Wisłoczek, Puławy) zarejestrowani w 1981 roku.

[42]  Dane na rok 2003.

[43]  Patrz Z. Pasek, Wspólnoty Ewangelikalne we współczesnej Polsce w: Ewangelikalny protestantyzm w Polsce u progu XXI stulecia, red. T.J.Zieliński, Credo, Warszawa-Katowice 2004, ss. 42-44.